| Więź Społeczna notatki |
| ORGANIZACJA SPOŁECZNA Wróćmy znowu do naszej grupy studenckiej i do tworzącego się miasta. Gdy w obu tych zbiorowościach wytworzyła się trwała sieć stosunków społecznych, kiedy wytworzył się układ instytucji nieformalnych i formalnych, wytworzyły się mechanizmy kontroli i czujności, działające mniej lub więcej sprawnie, w każdym razie tak, aby zapewnić zaspokajanie po¬trzeb, wykonywanie zadań poszczególnych jednostek, aby zapewnić porządek ji równowagę przebiegu proce¬sów życiowych całości — wtedy mówimy, że luźny zbiór jednostek, lub luźne i chaotyczne skupisko re¬emigrantów, osadników, ludności miejscowej i napły¬wowej — przekształciły się w grupy zorganizowane. Inaczej możemy powiedzieć, że styczności wszelkiego rodzaju, wzajemne oddziaływania, stosunki społeczne, czyli to wszystko, co ludzi łączy, zostało ułożone w układ mniej lub więcej zharmonizowany, skoordy¬nowany, gdzie działania współpracy, pomocy, antago¬nizmu, wrogości i konfliktów zostały ułożone we wzory zaakceptowane, przyjęte. Jeżeli nawet istnieją kon¬flikty (współzawodnictwo, zwalczanie wzajemne itp.), to do ich rozwiązywania zostały także powołane takie instytucje, jak sądy, komisje rozjemcze, sądy koleżeń¬skie komitety obywatelskie, które regulują ich prze¬bieg w sposób unormowany. Słowem, wszystkie elementy więzi społecznej zostały skupione zharmonizowane, skoordynowane w układzie I organizacji społecznej? Omówienie organizacji społecznej rozpoczniemy od metafory. Możemy porównać więź społeczną do sy¬stemu sznurków i nici oplatających członków zbioro¬wości, kierujących ich czynnościami, trzymających ich na wodzy, zmuszających do wykonywania jednych czynności i nie dopuszczających do wykonywania in¬nych. Ten system sznurków i nici nie może się plątać, nie może tworzyć supłów, nie może się nawzajem paraliżować. Muszą być ułożone tak, aby się wspierać, uzupełniać, aby regulować przebieg w sposób uporząd¬kowany — słowem, muszą być zorganizowane. W ten sposób, przy pomocy metafory, wprowadziliśmy pojęcie organizacji społecznej i nad nim się teraz zatrzymamy. Podkreślmy, że mowa tu o organizacji społecznej i to podkreślenie jest konieczne, gdyż sam termin „organi¬zacja" posiada wiele znaczeń. Jest to termin niesłycha¬nie szeroko obecnie używany — organizacja staje się hasłem i symbolem współczesnych społeczeństw opierających się na gospodarce przemysłowej i na wy¬nikających z niej układach stosunków. Przyjrzyjmy się więc najpierw różnym znaczeniom nadawanym termi¬nowi „organizacja". W pierwszym znaczeniu przez termin ten rozumie się grupę celową, zrzeszenie powołane dla realizacji określonych celów i zmierzające do tych celów w spo¬sób zapewniający racjonalne wykorzystanie środków, ekonomię wysiłku, racjonalny podział pracy między członków, ujednolicone kierownictwo koordynujące wy¬siłki poszczególnych członków czy podgrup, słowem grupę zmierzającą do osiągnięcia zakreślonych celów w sposób zorganizowany. W języku potocznym też mó¬wimy o „organizacji młodzieżowej", o „organizacji partyjnej", „organizacji gospodarczej" mając właśnie na myśli takie grupy. Niektórzy socjologowie są skłon¬ni uważać masowe powstawanie i rozwój wielkich zrzeszeń celowych, posiadających skomplikowaną i ra¬cjonalnie skoordynowaną „organizację" wewnętrzną, za istotną cechę społeczeństw współczesnych, różnią¬cą je od społeczeństw XIX wieku i poprzednich stu¬leci, które nie znały tego zjawiska na taką skalę. Stworzono nawet termin organizational society — spo¬łeczeństwo organizacyjne czy zorganizowane, dla ozna¬czenia tego historycznego typu społeczeństw, gdzie wielkie, zracjonalizowane grupy celowe nadają specy¬ficzny charakter życiu zbiorowemu, obejmują swoim zakresem coraz szersze dziedziny życia jednostek ". Chodzi tu nie tylko o wielkie zrzeszenia gospodarcze (Big Business), wielkie organizacje związków zawodo¬wych, wielkie partie polityczne, ale także o to, ze wszystkie dziedziny aktywności człowieka, np. wczasy, polowanie, wędkarstwo, aktywność kulturalna itp. są obecnie skupiane w wielkich organizacjach i poza nimi jednostka prawie nie może tych dziedzin aktywności uprawiać. W tym pierwszym znaczeniu przez organizację rozu¬miemy więc ludzi zorganizowanych, tzn. połączonych dla osiągania określonych celów w sposób racjonalny, ekonomiczny, skoordynowany. W drugim znaczeniu przez organizację rozumiemy sposoby zarządzania i kie¬rowania ludźmi oraz różnymi środkami działania, spo¬soby koordynowania czynności, harmonizowania wy¬siłków i sprawdzania wyników dla osiągnięcia określo¬nego celu przez większą ilość ludzi, ■ wykonujących zadania cząstkowe. W tym znaczeniu mówi się o or¬ganizacji pracy, organizacji transportu itp. Organizacja jest więc zespołem metod i sposobów efektywnego osiągania celów. Istnieje specjalna dziedzina wiedzy zajmująca się organizacją w tym znaczeniu 12. Powsta¬ła ona z praktycznych Zainteresowań, z teorii naukowej organizacji pracy, a potężnym impulsem dla jej roz¬woju była cybernetyka i inne dziedziny takie, jak teo¬ria gier, teoria informacji, teoria decyzji. Teoria biu¬rokracji, o której będziemy mówili w następnym rozdziale, jest częścią takiej szeroko pojętej teorii or¬ganizacji. Teoria ta wykracza poza ramy socjologii, jednakże wiele jej elementów jest ściśle powiązanych z badaniami socjologicznymi13. Badania nad organizacjami jako grupami celowymi oczywiście korzystają z tej teorii organizacji, co przej¬rzyście pokazały badania socjologiczne w cytowanej li¬teraturze, gdyż celowe dążenie do realizacji zadań musi się oczywiście opierać na naukowych podstawach i dla¬tego koordynacja działań musi przestrzegać w tych grupach ustalonych zasad organizacji. Lecz termin „organizacja społeczna" ma jeszcze in¬ne znaczenie. Niewątpliwie termin ten musi mieć coś wspólnego z powyżej zdefiniowanymi znaczeniami. Lecz zwróćmy uwagę, że w pierwszym z powyższych zna¬czeń jest mowa o organizacji jako tworze celowym, w drugim znaczeniu — jako o racjonalnym i przemy¬ślanym logicznie systemie metod i środków. My jednak chcielibyśmy zdefiniować termin „organizacja społecz¬na" w taki sposób, aby objąłem także rodzaje organizacji wytwarzane spontanicznie, np. w grupach społeczeństw pierwotnych, w grupach zabawowych dzieci — i słowem, we wszystkich typach i rodzajach zbiorowo¬ści. Niektórzy socjologowie przyjmują dostatecznie szerokie rozumienie terminu „organizacja społeczna", aby objąć nim i układy tworzone celowo, i układy tworzące się spontanicznie. Np. H. A. Simon pisze,, że termin „organizacja" odnosi się do złożonego sche¬matu komunikacji i innych stosunków w grupie ludzkich jednostek. Schemat ten daje każdemu człon¬kowi grupy wiele informacji, przesłanek, celów i po¬staw, które wchodzą w jego decyzje, i wyposaża go w pewien zespół stałych i zrozumiałych oczekiwań co ^ tego, co robią inni członkowie i jak reagują na to 00 on mówi i robi ". Wypowiadając tę myśl w terminologii używanej w naszym wykładzie, powiemy że organizacja społeczna dowolnej zbiorowości to taki układ wzorów zachowań, instytucji, ról społecznych środków kontroli .społecznej, który zapewnia współżycie członków zbiorowości, przystosowuje ich dążenia i działania w procesie, zaspokajania potrzeb i rozwią¬że problemy i konflikty wynikające w toku współżycia. Wróćmy do przykładów. Czym jest organizacja społeczna grupy studenckiej? Mamy tu do czynienia z elementami ogólnej organizacji uczelni, ustalonej przepisami prawa, takimi, jak ustalony porządek zajęć ustalone zakresy obowiązków, ustalone sposoby zacho¬wania* itp. Dalej mamy tu, jak to pokazywaliśmy W poprzednich analizach, swoiste elementy takie jak Wzory zachowań, wzory wzajemnych oddziaływań/nor-my regulujące stosunki, instytucje nieformalne. Wszy¬stko to razem powoduje, że studenci, którzy przecież przyszli do uczelni dla realizacji swoich osobistych egoistycznych zamierzeń - zdobycia wiedzy i dyplo¬mu, współżyją w grupie w sposób uporządkowany nie dążą do osobistych celów z naruszaniem praw i dążeń innych studentów i w ten sposób w grupie studenckiej współżycie przebiega w sposób uporządkowany. Orga¬nizacja społeczna jest więc zespołem środków przy pomocy których zbiorowość utrzymuje swoją równowagę wewnętrzną czyli swój porządek (ład). Ten ze¬spół środków może być wytworzony celowo, jak w zrzeszeniach, może być wytworem spontanicznym, jak w społecznościach lokalnych, grupach rówieśników, czy zbiorowościach zbierających się przelotnie. Or¬ganizacja ta może być formalna lub nieformalna.. W pierwszym wypadku organizacja społeczna po¬krywa się lub zbliża do drugiego, wyżej wyróżnionego znaczenia, z tym że zawsze obejmuje ona jeszcze coś więcej niż celowo ustalony schemat stosunków i dzia¬łań. Np. w przedsiębiorstwie, które jest przykładem wysoko zorganizowanej grupy celowej, obok ściśle ure¬gulowanej organizacji formalnej, zawsze istnieją także elementy organizacji nieformalnej. Nawet w wojsku, które jest przykładem organizacji zracjonalizowanej i sformalizowanej maksymalnie, istnieją elementy or¬ganizacji nieformalnej, składające się razem na orga¬nizację społeczną jednostek wojskowych. Nim jednak omówimy bliżej zagadnienia organizacji formalnej i nieformalnej, musimy jeszcze dodać kilka słów wyjaśnienia na temat stosunku tego pojęcia do innych pojęć. Np. niektórzy socjologowie są skłonni utożsamiać organizację społeczną z ustrojem społecznym. Ustrój jest pojęciem raczej prawnym niż socjologicznym. Np. gdy mówimy o ustroju socjalistycznym czy kapitalistycznym, mamy na myśli prawnie usta¬lony typ stosunków produkcji, stosunków własności i zgodny z nimi typ instytucji politycznych, sposobów sprawowania władzy. Jest to więc termin o znacznie węższym zakresie niż termin „organizacja społeczna". Elementy ustroju wchodzą w skład organizacji spo¬łecznej, ale jej nie wyczerpują. Inni utożsamiają pojęcie struktury społecznej i pojęcie organizacji społecznej. Uważam, że odróżnienie tych dwóch pojęć pozwala lepiej opisywać rzeczywi¬stość społeczną. Przez strukturę rozumie się zazwyczaj budowę czegoś, a przez strukturę społeczną rozumie się budowę zbiorowości społecznych, czyli zasady wzaje¬mnego przyporządkowania sobie elementów składowych tych zbiorowości. Organizacja społeczna jest zespołem środków porządkujących zachowania, działania,^ dąże¬nia i aspiracje członków grupy Struktura jest układem części składowych takich, jak pozycje społeczne, pod¬grupy, instytucje, klasy i warstwy społeczne-Widzimy więc wyraźnie, że są to różne kategorie, opisujące róż¬ne, fragmenty życia społecznego i rzeczywistości spo¬łecznej. Mówiąc w uproszczeniu: struktura to budowa czy też zasady budowy jakiejś całości; organizacja to zasady jej funkcjonowania. Odróżnia się organizację społeczną formalną i nie¬formalną. Pierwsza to sformalizowany system przepi¬sów, stanowisk, ról, sankcji i instytucji formalnych, ustalonych na drodze prawnej, który zapewnia podział pracy, koordynację czynności sformalizowanych. Orga¬nizacja nieformalna to wytwór spontaniczny wzorów działań przekazanych tradycją, instytucji nieformal¬nych, obyczajów, sankcji etycznych i satyrycznych, który porządkuje codzienne życie poza układami sfor¬malizowanymi i który uzupełnia i wypełnia luki w organizacji formalnej. /Organizacja społeczna zapewnia porządek czyli ład społeczny. Używaliśmy już tego terminu, mówiąc o kontroli społecznej, której czynniki są jakby regula¬torami, organizacji utrzymującej ją w stanie równowa¬gi, tzn. takiego przebiegu życia, w którym wszystkie ważne procesy wewnątrz grupy zachodzą, zapewniając jej utrzymanie i rozwój. To jest właśnie porządek czyli taki stan, układ i wzajemne powiązania i stosunki mię¬dzy procesami zaspokajania potrzeb wszystkich jedno¬stek, podgrup, kręgów i innych elementów składowych zbiorowości, taki stan funkcjonowania instytucji i prze¬biegu zachowań jednostek, że zbiorowość jako całość, istnieje, wykonuje swoje funkcje, osiąga swoje cele i rozwija, się. W życiu codziennym przywykliśmy wi¬dzieć w organizacji państwowej gwarancję porządku utożsamianego z panowaniem prawa. Lecz porządek społeczny to coś więcej niż stan praworządności, panowania prawa i sprawnego funkcjonowania instytucji państwowych. Porządek społeczny to także stan tych zbiorowości, których przebiegi życiowe są w zasadzie regulowane przez instytucje nieformalne, których związki z instytucjami państwowymi są luźne, które wprawdzie działają w ogólnych ramach prawnych pań¬stwa, ale ich czynności mogą być albo obojętne dla działalności państwa, np. towarzyskie grupy zabawo¬we, albo mogą być przeciwstawione państwu, jak np. grupy przestępcze, czy też polityczne grupy spiskują¬ce przeciwko państwu i jego ustrojowi. Wszystkie te grupy też mają swój specyficzny porządek, powodują¬cy, że zachowania i działania członków nie naruszają celu i zadań grupy w sposób zagrażający jej istnieniu i jej rozwojowi. Może najlepiej można by zobaczyć tworzenie się, działanie organizacji społecznej i utrzymywanie przez nią porządku społecznego w nowo tworzącym się mie¬ście, gdzie poszczególne elementy więzi dopiero się tworzą, gdzie w pierwszych tygodniach nie ma porząd¬ku, ani prawa, gdzie nie ma' instytucji i jednostki mu¬szą sobie zapewniać wszystkie środki zaspokajania po¬trzeb, zwalczać trudności i niebezpieczeństwa aż do te¬go momentu, kiedy wytwarza się organizacja społecznazarówno formalna, jak i nieformalna, dysponująca środkami kontroli dostatecznie silnymi i sprawnymi, aby wytworzyć stan, w którym miasto zaczyna żyć jako całość, funkcjonować jako całość i rozwijać się jako całość Słowem, kiedy wszystkie elementy więzi społecznej zostają spojone w organizację społeczną i za¬pewniają porządek społeczny. '/ porządek społeczny jest więc takim stanem równo¬wagi, który wymaga pewnego optimum . stabilizacji, lecz który zawsze jest stanem chwiejnym. Zawsze bo¬wiem w życiu społecznym występują elementy zmian i innowacji, wynikające z działań i inicjatyw jednostek, instytucji lub podgrup. Te elementy innowacji mogą być pozytywnie lub negatywne. Mogą wzmacniać. grupę i przyśpieszać jej rozwój, mogą go hamować i osłabiać. Jeżeli natężenie zjawisk negatywnych narusza opti¬mum chwiejności porządku społecznego, występuje stan dezorganizacji społecznej, byt i rozwój grupy zostają zagrożone. |