| Więź Społeczna notatki |
| WZORY DZIAŁAŃ SPOŁECZNYCH Każde działanie jest więc układem takich elementów, jak przedmiot działania, narzędzia działania, metoda i reakcja przedmiotu. Istotnym elementem jest w tym układzie metoda , drugim ważnym elementem są narzędzia działania. Wzajemne oddziaływanie przebiegają jak powiedzieliśmy — według trwałych wzorów . Co to są te wzory działania? Określaliśmy je już wcześniej jako pewne schematy, jako pewne działania, które w danej zbiorowości są już uznane i przyjęte , posiada¬ją sens dla działających „(podmiotów i przedmiotów działania), i których naśladowanie daje szanse pożądanego wyniku. Istnieją więc wzory na¬kłaniania ludzi do zrobienia czegoś, zakazywania, kie¬rowania cudzym działaniem, współpracy, przeciwsta¬wiania się, buntowania, zwalczania, podporządkowywa¬nia itp. Są one wytworem kultury poszczególnych grup i różnią się co do znaczeń przypisywanych narzędziom działania. Prosty przykład — potakiwanie głową w nie¬których społeczeństwach jest wyrazem zaprzeczania. Patrzenie komuś w oczy w czasie rozmowy w jednym społeczeństwie jest wyrazem przyjacielskiej, otwartej postawy, w innych jest uważane za obrazę. Wzory zachowań, a więc i wzory działań społecznych są częścią dziedzictwa kulturowego całego społeczeń¬stwa. Dlatego w naszej grupie seminaryjnej, do której ciągle wracamy, wzory działań są już przyniesione z poprzednich środowisk, w których studenci się wy¬chowali. Lecz, jak zobaczymy, w toku współżycia grupa studencka też sobie wytworzy własne wzory, wprawdzie dotyczące spraw mniej ważnych z punktu widze¬nia spraw całego społeczeństwa, lecz ważnych z punktu widzenia życia grupy studenckiej. Będą to więc wzory współpracy, pomagania sobie w studiach, wzory wspól¬nych zabaw, wzory współzawodnictwa, zdobywania prestiżu w grupie itp. Czy jednak grupa studencka mo¬że stworzyć jakiś nowy wzór działania, który miałby szanse wejścia do dziedzictwa kulturowego całego społeczeństwa? Wskazuje się tutaj, że niektóre mody stu¬denckiego ubioru, studenckich zabaw, studenckiego wy¬glądu, powstające w uniwersytetach, są następnie przyjmowane powszechnie. Przykładem może tu być pewien styl życia, który rozpowszechnił się w metro¬poliach zachodnich, a także w krajach socjalistycznych. Na ogól jednak wzory działań stosowane w grupie stu¬denckiej są kopiami, zastosowaniami wzorów przyję¬tych w społeczeństwie globalnym, tzn. w społeczeń¬stwie narodowym czy państwowym. Czy wzory te można jakoś poklasyfikować? Można. Próba Balesa, przytoczona powyżej, jest jedną z takich prób. Florian Znaniecki w cytowanej książce pokazał, że wszystkie wzory działań społecznych można ująć w czternaście kategorii. Jest to próba zdumiewająca, gdyż stoi ona w jaskrawej sprzeczności z potocznym wyczuciem, że wielość możliwości działań ludzkich jest nieograniczona. Jakie to są kategorie? Jak już mówili¬śmy, Znaniecki uważał, że wszystkie wzory działań społecznych są odmianami pozytywnego nakłonienia lub negatywnego przymusu. Otóż pierwsza metoda, po¬legająca na tym, że A skłania B do wykonania jakiejś czynności, prowadzi do tego, że czynności A i B zosta¬ną do siebie jakoś „przystosowane", że B tak zmieni swoje postawy, czy działania, że przystosuje się do te¬go, do czego A go nakłania. Najprostszy przykład: wy¬kładowca chce, aby studenci napisali jako ćwiczenie w domu wypracowanie dające streszczenie i ocenę wybranego artykułu z czasopisma naukowego. Może on zastosować metodę kategorycznego polecenia, 'mówiąc krótko: „na następne zebranie wykonacie to a to". Reakcją studentów może być wykonanie polecenia do¬browolne, jeżeli uważają, że wydawanie takich poleceń jest prawem i obowiązkiem wykładowcy, wykonanie to może być też niechętne, byle jakie, część spośród nich może nie wykonać zadania w ogóle zasłaniając się byle pozorem i szukając wymówek w postaci: nie moż¬na osiągnąć egzemplarza czasopisma, byłem chory, musiałem wyjechać, matka zachorowała lub cokolwiek in¬nego z niewyczerpanego repertuaru takich wymówek, którymi każdy student dysponuje. Słowem — metoda nakazu wywołuje sprzeciw, opozycję, bunt, nawet po¬słuch często prowadzi do wykonania zadania „bez ser¬ca". Wykładowca: jednak może w toku wykładu omó¬wić zagadnienie będące przedmiotem rozważań zadane¬go artykułu, omówić jego różne aspekty, zainteresować studentów możliwościami różnych rozwiązań, a potem wskazać artykuł i zalecić jego streszczenie, wskazując te aspekty, które są szczególnie interesujące i na które warto zwrócić uwagę. Wtedy osiąga on przystosowanie zachowań studentów do swojego polecenia, dobrowolne wykonanie zadania, przy jednym oczywiście założeniu,, że studenci są studentami „na serio", tzn. zależy im na zdobyciu wiedzy, a nie należy ich traktować jak ska¬zańców na ciężkie roboty. Bo oczywiście skazańcy po¬zostają wobec dozorców stale w opozycji i metody do¬browolnego nakłonienia nie mają w tej sytuacji zasto¬sowania. Tak więc na tym uproszczonym przykładzie i pokazaliśmy, że pozytywne nakłanianie prowadzi do przystosowania wzajemnego działań, a negatywny przymus prowadzi do opozycji. Wzory działań pozytywnego nakłonienia są następu¬jące: zapraszanie lub zachęcanie do wykonywana jakiegoś czynu; współpracują lub przo¬downictwo, kiedy np. kierownik grupy chcąc ją skłonić do wykonania jakiejś pracy sam się do tej pracy zabie¬ra, pokazując, jak należy ją wykonywać i instruując członków grupy w toku jej wykonywania (takie przo¬downictwo może być magiczne, słowne, może się opie¬rać na prestiżu); kierownictwo lub przodownictwo, wychowawcze ; polegające na uczeniu wykonywania pew¬nych czynności. Uczenie czy nauczanie nie jest kiero¬wnictwem współpracującym, gdyż tutaj działanie podmiotu na przedmiot (nauczyciela na ucznia) nie jest wspólnym wykonywaniem zadania, lecz nauczyciel przekazuje uczniowi pewien zakres umiejętności i wie¬dzy ,r które służą do wykonywania czynności. Np. chcąc, aby uczniowie rozwiązywali zadania matematyczne, nauczyciel musi ich nauczyć, jak to robić. Istnieją róż¬ne typy kierownictwa wychowawczego: terminowanie u mistrza, nauczanie werbalne, ideacyjne przygotowy¬wanie do rzeczywistego życia, nauczanie zawodowe itp. Następny wzór wyróżniony przez Znanieckiego to uczestniczące podporządkowanie , polegające na tym, że A podporządkowuje się B, ponieważ B dopuszcza go do współudziału w wykonywaniu czynności. Nie jest "to ani przodownictwo, ani wychowanie, lecz podporząd¬kowanie się „wspólnikowi", określającemu cel i sens działania. Mówiąc ogólnie, A interesuje się pewną war¬tością, ale nie może jej osiągnąć samodzielnie, dlatego podporządkowuje się B, wykonuje jego polecenia, aby osiągnąć zaspokojenie swoich interesów przez uczestni¬czenie w jego czynnościach. Ten typ działań spotykamy w gospodarce, w polityce, religii itp. Od tego podpo¬rządkowania trzeba odróżnić celowe podporządkowa¬nie, kiedy A podporządkowuje się B dobrowolnie dla osiągnięcia jakiegoś celu, lecz bez uczestnictwa w jego działaniach, nie jako wspólnik, ale jako wykonawca. Ochotnicy zgłaszający się na niebezpieczne wyprawy dla osiągnięcia wielkich korzyści podporządkowują się swojemu przywódcy, np. zdobywcy Ameryki środkowej i południowej byli takimi zgłaszającymi się dobrowol¬nie na dalekie i niebezpieczne wyprawy dla zdobycia złota i wielkich bogactw. Wreszcie ostatnim wzorem działań przystosowujących jest naśladowanie kiedy A wykonuje te same czynności co B i w taki sam sposób, uważając je za dobry model działań dla osiągnięcia zamierzonych celów. Naśladowanie także może przybie¬rać zróżnicowane postacie. Wzory działań opozycji, przeciwstawiania się, wyróż¬nione przez Znanieckiego, są następujące: obrona lub, lepiej, samoobrona, występująca w różnych postaciach, zmierzająca do tego, aby A zjawiający się w sytuacji życiowej B nie mógł zdezorganizować jego układu war¬tości. Czy będzie to samoobrona stosująca narzędzia fi¬zyczne, magiczne, czy też samoobrona agresywna, szu¬kanie pomocy u innych — to zależy od sytuacji życio¬wej obu osobników czy grup. Drugim wzorem opozycji jest .represja, zwłaszcza represja działań uważanych za przestępcze, kiedy A posiada środki zmuszenia B do zaprzestania jego działalności. Represja może być fi¬zyczna, moralna, religijna itp. Następny wzór to bunt, rewolta, otwarty sprzeciw, występujący również w wie¬lu formach, począwszy od buntu dziecka przeciw ro¬dzicom, nieposłuszeństwa, cywilnego nieposłuszeństwa, rewolucji innowacyjnej itp. Opozycja między grupowa to sprzeciw całych grup wobec poczynań innych, której przejawem najostrzejszym jest walka (wojna), zwalcza¬nie grupowych poglądów (ideologii, religii) itp. Agzesja, przyjmująca postacie rabunku, napadu, konkuren¬cji, rywalizacji, podporządkowania sobie kogoś, polega na zdezorganizowaniu możliwości działania przedmiotu i postawienia go w sytuacji przymusowej, kiedy musi się podporządkować działającemu. Dalsze wzory dzia¬łań to działania wrogie takie, jak unikanie porozumie¬wania się, okazywanie awersji, pomniejszanie i oczer¬nianie, zwalczanie pośrednie itp. Wreszcie jako ostatni wzór działań społecznych, będący niejako pogodzeniem wzorów przystosowania i opozycji, Znaniecki wyróżnia egoistyczny kompromis , kiedy A i B przystosowują Wzajemnie swoje działania, przy zachowaniu jednak negatywnych uprzedzeń. Taka jest w najogólniejszym zarysie teoria czynów społecznych i klasyfikacja możliwych wzorów działania między ludźmi, zarówno jednostkami, i grupami, gdy zmierzają one do wzajemnego modyfikowania swoich postaw, czynności, układów wartości. Jest to oczywiście tylko jedna z wielu możliwych teorii, tu została poda¬na jako przykład. Te wszystkie wzory działania jed¬nostki przyswajają sobie w toku socjalizacji. Występu¬ją one także w naszej grupie studenckiej, przyniesione z zewnątrz. Grupa studencka po pewnym czasie może sobie także wytworzyć swoje własne wzory działania, będące replikami wzorów przyjętych w szerszych spo¬łecznościach, lecz zastosowanych do rozwiązywania sy¬tuacji, zadań i osiągania celów charakterystycznych dla życia i pracy w wyższej uczelni. Jak już podkreślali¬śmy, czyny społeczne powstają na gruncie interesów, postaw, dążeń do zaspokojenia własnych potrzeb. Tak więc swoiste interesy powstające w życiu studenckim, np. zdobywanie materiałów potrzebnych do uczenia się, pisania referatów, przygotowywania wykresów, odra¬biania ćwiczeń laboratoryjnych, odbywania praktyk itp. powodują, że w grupach studenckich wytwarzają się i utrwalają wzory współpracy, przodownictwa, pod¬porządkowania, charakterystyczne tylko dla grup stu¬denckich. Stają się one trwałym elementem więzi spo¬łecznej w tych grupach. Posłuszeństwo wobec tych wzorów łączy studentów. Wzajemne oddziaływania są — jak widzimy z roz¬ważań nad działaniami — systemami działań, między którymi zachodzi zależność sprawcza: czyn A powo¬duje zmianę postaw B ,a zatem wywołuje jego re¬akcję, czyli czyn zmierzający do modyfikacji postaw A. Lecz ta reakcja B może wywołać kolejny czyn A —w ten sposób wzajemne oddziaływania tworzą niekiedy długi łańcuch Wzajemne oddziaływania mogą być przelotne lub trwałe. Np. współzawodnictwo między dwoma studentami może trwać przez cały okres studiów, podobnie jak ich współpraca. W życiu społeczeństw na -rodowych czy państwowych obserwujemy np. walki po¬lityczne trwające dziesiątki lat konkurencję gospodarczą trwającą równie długo. Przykładem wzajemnych oddzia¬ływań trwających krótko może być dyskusja na jakiś temat, kończąca się w ciągu jednej czy dwóch godzin. Wzajemne oddziaływania są więc czymś trwałym i prowadzą do powstawania następnego elementu więzi społecznej, a mianowicie stosunków społecznych |