| ANTROPOLOGIA "SWIAT CZłOWIEKA I KULTURY" E.NOWICK |
| 3. Miejsce antropologii wśród nauk o człowieku Ogólny, wszechogarniający charakter antropologii ujawni się wówczas, gdy przedstawię jej poddyscypliny oraz nauki pomocnicze, z których wyników korzysta ona czasem tak intensywnie, że po części je zawłaszcza. Te dyscypliny pomocnicze są oczywiście odrębnymi naukami, które bynajmniej nie poj¬mują swojego zadania jako służby wobec jakiejkolwiek innej dyscypliny. W niniejszym podrozdziale zaprezentuję pewną koncepcję wewnętrzne¬go podziału antropologii oraz jej granic. Wydaje się, że pozwoli ona najlepiej i najbardziej logicznie odnaleźć się w gąszczu problematyki, którą zajmuje się antropologia oraz dziedziny jej pokrewne. Propozycja ta ma charakter porząd¬kujący i sprawozdawczy, nie pretenduje więc do roli koncepcji absolutnie obo¬wiązującej. 3.1. Poddyscypliny antropologii Najgłębszy i najistotniejszy, z punktu widzenia problematyki badawczej i podstaw metodologicznych, jest podział na antropologię kulturową i fizycz¬ną. W tradycji europejskiej terminem „antropologia" określało się do niedaw¬na naukę o fizycznym zróżnicowaniu człowieka, w niektórych krajach czyni się tak do dziś (w Niemczech na przykład Anthropologie była to do niedawna tylko antropologia fizyczna, podobna jest polska tradycja językowa). W tych krajach antropologię kulturową lub społeczną określono terminami „etnolo¬gia", „etnografia" czy „ludoznawstwo". W Polsce było tak przez długie dzie¬sięciolecia. W dziejach refleksji antropologicznej panował zresztą absolutny nieład terminologiczny, a zakres znaczeniowy poszczególnych pojęć pozostawał nie¬jasny. Będę się starała wprowadzić pewien porządek do problematyki antro¬pologicznej, z konieczności pomijając różnorodność terminologii. Z podziałem antropologii na fizyczną i kulturową (społeczną) wiąże się zasadnicze pęknięcie w obrębie całej dyscypliny - jedna bowiem należy do na¬uk przyrodniczych, druga do nauk humanistycznych. W związku z tym, moż¬na podważać zasadność wiązania tych dwóch dziedzin badawczych w jedną naukę. Przy takim podejściu, używanie w obu wypadkach jednego terminu -„antropologia" - może być traktowane jako w znacznej mierze przypadkowe. Jednakże w dziejach obu poddyscyplin nie dostrzegamy bynajmniej izolacji, ale wręcz przeciwnie - ścisłe współdziałanie. Mimo głębokich różnic metodo¬logicznych badania nad kulturami, społeczeństwami i nad fizycznymi typami ludzkimi od zarania rozwoju obu kierunków pozostawały ze sobą w bliskim związku; nawet ci sami autorzy zamieszczali w tych samych publikacjach in¬formacje z obu dziedzin (por. Malinowski 2005; Radcliffe-Brown 1922). Antropologowie kulturowi lub społeczni otrzymują dość gruntowne wy¬kształcenie w zakresie antropologii fizycznej, co umożliwia im przynajmniej bierne korzystanie z jej wyników. W dalszych rozdziałach skupię się na docie¬kaniach i efektach badań antropologii społecznej i kulturowej, by jednak zro¬zumieć stosunek między tą dziedziną a antropologią fizyczną, trzeba tej ostat¬niej poświęcić trochę miejsca. Najogólniej rzecz biorąc, antropologia fizyczna jest nauką o fizycznym zróżnicowaniu człowieka w przestrzeni i w czasie oraz o biologicznym rozwo¬ju gatunku Homo sapiens, rodzaju Homo, a nawet rodziny Hominidae. Antro¬pologia fizyczna ma wiele związków z antropologią kulturową przez swój przedmiot zainteresowań, musi więc brać pod uwagę wyniki jej badań. Powin¬na na przykład uwzględniać rozwój kultury, istniejącej już u gatunków bezpo¬średnio poprzedzających Homo sapiens; musi brać pod uwagę czynnik kultu¬rowy, badając proces historycznej i przestrzennej zmienności budowy fizycznej człowieka kierującego się w codziennej walce o przetrwanie w znacznym stop¬niu względami kulturowymi, na przykład normami estetyki, sposobem odży¬wiania się, trybem życia. Jednocześnie antropologia kulturowa ze wszech miar potrzebuje efektów badań antropologii fizycznej, gdyż kultura człowieka, w ujęciu zarówno historycznym, jak i przestrzennym, jest ściśle związana z bio¬logicznymi cechami gatunku Homo sapiens i rodzaju Homo. Inne uzasadnienie wzajemnego korzystania obu dziedzin ze swoich osiągnięć wiąże się z pojmo¬waniem kultury jako pozabiologicznego mechanizmu adaptacyjnego. Choć funkcja adaptacyjna nie jest jedyną funkcją kultury (można by mówić choćby o funkcji ekspresyjnej), nie ma wątpliwości, że jest to funkcja ze wszech miar istotna, a w początkach procesu rodzenia się kultury absolutnie kluczowa. Wzory kultury tworzyły się nie tylko zgodnie z pewną strukturą biofizyczną, ale też zgodnie ze stosunkiem tej struktury do środowiska. Stanowiły więc ro¬dzaj zarówno nadbudowy, jak i substytutu struktury biologicznej w kontakcie ze środowiskiem przyrodniczym. Wytwory i mechanizmy kulturowe pomagają człowiekowi wykorzystywać zasoby środowiska z jak największym pożytkiem. Jest to szczególnie ważne w początkach tworzenia się kultury, ale uwarunko¬wania biologiczne oddziaływują we wszystkich bez wyjątku okresach rozwoju człowieka; z niemniejszą siłą we współczesnym społeczeństwie przemysłowym niż w społeczeństwie górnego paleolitu. Wraz z rozwojem kultury można, jak się zdaje, mówić o coraz lepszym zaspokajaniu potrzeb człowieka, nie znaczy to jednak, że w procesie rozwoju kultury, jej komplikowania się i specjalizowa¬nia społeczeństwo uwalnia się od uwarunkowań biologicznych. Antropologia fizyczna musi brać pod uwagę fakt, że rodzaj ludzki jako jedyny stworzył kulturę, która stanowi jego specyficzny i ogromnie ważny, jeśli nie najważniejszy, mechanizm adaptacji. 3.3. Antropologia kulturowa i jej działy Wszystkie dziedziny stanowiące rdzeń antropologii kulturowej mają pewną wspólną właściwość. Jest nią poszukiwanie cech typowo ludzkich, czy¬li takich, które wiążą się z kulturową istotą człowieka. Dotyczy to także antropologii fizycznej, która szuka cech biologicznych specyficznych dla gatunku Homo sapiens, zwłaszcza mających związek z powstaniem i rozwojem kultury ludzkiej. Antropologię kulturową interesują odrębności międzyosobnicze wy¬nikające z faktu posiadania przezeń kultury. Poszukiwanie cech specyficznie ludzkich to nić łącząca pozornie tak odległe nauki, jak nauka o religii i nauka o rozwoju fizycznej budowy człowieka, nauka o materialnych przejawach naj¬wcześniejszych okresów kultury i nauka o językach pierwotnych. Przedstawię teraz wewnętrzne podziały w obrębie antropologii kulturo¬wej oraz spory wokół terminów stosowanych do ich określenia. Wszystkie te podziały i propozycje porządkujące mają charakter dyskusyjny. Mimo pewnej umowności uważam je za niezbędne do stworzenia całościowego obrazu dys¬cypliny i ustalenia jej miejsca wśród innych nauk o człowieku. Podziały te nie zawsze występują z całą jasnością w świadomości antro¬pologów. W odniesieniu do wyróżnionych tu - do pewnego stopnia sztucznie - poddyscyplin (a ściślej - pól zainteresowań) antropologii bywają używane czasem takie pojęcia, jak „etnologia" czy „etnografia". Będę jednak unikała tego rodzaju skojarzeń, by uniknąć zagmatwanej i dla tej książki nieistotnej dyskusji terminologicznej. Pominięta tu zatem zostanie kwestia niezwykle cha¬otycznego rozwoju terminologii stosowanej do określania dziedzin wiedzy o społeczeństwach pierwotnych, wiejskich czy ludowych. W dziejach antropo¬logii bałagan był tak ogromny, a sposób używania poszczególnych pojęć tak dowolny, że stosowna wydaje się rezygnacja z bliższych informacji na ten te¬mat. Co więcej, wydaje się, że do owej tak zmiennej terminologii znakomita większość antropologów po prostu nie przywiązuje większej wagi. W związku z tym, że niektórzy antropologowie dostrzegli konieczność podjęcia działań na rzecz społeczności, z którymi się stykali, zaczęto określać ich jako przedstawicieli subdyscypliny zwanej antropologią stosowaną. W jej ramach prowadzi się badania nakierowane na wprowadzanie konkretnych rozwiązań mających poprawić sytuację społeczną, ekonomiczną lub politycz¬ną poszczególnych grup. W ostatnich dziesięcioleciach szczególnego znaczenia nabrały badania nad grupami etnicznymi i nad zjawiskami patologii społecznej w obrębie wie-loetnicznych centrów miejskich. Wiedza antropologiczna pochodząca z tych badań bywa rzeczywiście stosowana w polityce społecznej; tak było w Stanach Zjednoczonych za kadencji prezydenta Lyndona Johnsona. Wiedza antropo¬logów bywała zresztą wykorzystywana w praktyce już wcześniej, na przykład przez instytucje zarządzające koloniami, ale dopiero od niedawna mówi się o antropologii stosowanej jako o odrębnej specjalności. Informacje antropo¬loga potrzebne są szczególnie tam, gdzie kulturowo różnią się od siebie rzą¬dzący i rządzeni, autorzy reform społecznych i ci, którzy mają być przedmio¬tem tych reform. W zasadzie zatem antropologię można podzielić na antropo¬logię akademicką, która stawia sobie cele głównie poznawcze, i antropologię stosowaną, nastawioną na działania na rzecz badanych społeczności. Ramka 1.2. Etnografia i etnologia Wielu autorów stosuje terminotogicżne rozróżnienie etnografii l etnologii (czasem do¬dając jeszcze inne dziedziny), posługując się w gruncie rzeczy zupełnie odmiennymi kryteriami. (tak, na przykład, Cłaude Levi-Strauss podział na etnografię, etnologię i an¬tropologię kulturową wiąże wyłącznie ze stopniem ogólności twierdzeń, do których for¬mułowania zdążają. Etnografia jest więc dla niego nauką ściśle opisową, zajmującą się konkretnymi społeczeństwami; etnologię pojmuje on jako naukę porównawczą, sumu¬jącą niejako wiedzę o rozmaitych kulturach; antropologia zaś ma na celu uogólnianie badań porównawczych i formułowanie twierdzeń ogólnych o ludzkości, człowieku i kul¬turze. Niektórzy uczeni etnografię rozumieją jako naukę wyłącznie lub głównie o mate¬rialnym aspekcie kultury (por. np. Moszyński 1951). Przykładowo przytoczone tu po¬działy na etnografię i etnologię wydają się jednak dość sztuczne i w praktyce wcale nie są respektowane. 3.4. Antropologia społeczna W tradycji naukowej i w wielu podziałach antropologii kulturowej (w szerokim sensie) wyróżnia się antropologię społeczną i kulturową. Na przykład, Edward E. Evans-Pritchard (1972: 7) po wyodrębnieniu antropolo¬gii fizycznej (badania biologiczne) dokonuje podziału antropologii na etnolo¬gię i archeologię (badania historyczne) oraz antropologię społeczną (badania socjologiczne). Podział ten uważam za słuszny tylko w pierwszej części, inna jest bowiem podstawa wyodrębnienia antropologii fizycznej, a inna podziału na dwie pozostałe poddyscypliny. Tak zwaną antropologię społeczną traktuję tu jako jeden z działów antropologii kulturowej, gdyż jej przedmiotem podstawowym są te zjawiska kulturowe, które wiążą się ze strukturą i organizacją społeczną. Tylko wtedy rozróżnienie antropologii kulturowej i społecznej ma sens. Antropologia kul¬turowa jest bowiem pojęciem szerszym, antropologia społeczna zaś staje się jednym z jej istotnych działów (może nawet najistotniejszym). Kiedy badamy kierunki rozwoju antropologii, jej kształtowanie się w różnych krajach, do¬strzegamy, że problematyka społecznej organizacji zbiorowości pozaeuropej¬skich, plemiennych i przedpiśmiennych, wzbudziła szczególnie silne zainte¬resowanie w Wielkiej Brytanii. Dlatego to właśnie na gruncie antropologii brytyjskiej na określenie całej dyscypliny został ukuty termin „antropologia społeczna". W Stanach Zjednoczonych stosowano od początku istnienia tej dziedziny termin „antropologia kulturowa" na zmianę z terminem „etnolo¬gia", co było wyrazem zainteresowania raczej wytworami kulturowymi niż or¬ganizacją społeczną. Ciągle istnieje pewna odmienność orientacji badawczych antropologów brytyjskich, dla których problemy struktury społecznej i orga¬nizacji politycznej pozostają centralnym tematem badań, i antropologów ame¬rykańskich częściej skupiających się na badaniu wytworów kultury. Często ta¬kie same sfery, na przykład mitologię, religię czy zasady własności, bada się po prostu z różnych punktów widzenia. Jest to więc ukształtowana jedynie przez tradycję odmienność zainteresowań, która nie może stanowić podstawy wy¬dzielania się osobnych dyscyplin. Bariery między nauką rozwijaną w poszcze¬gólnych krajach mają tendencję do zmniejszania się; sądzę, że różnice między antropologią społeczną a kulturową nie mają głębszego znaczenia metodolo¬gicznego i poznawczego. Kultura i życie społeczne to dwa prawie całkowicie nierozróżnialne aspekty człowieczeństwa. Życie człowieka, w przeciwieństwie do innych gatunków prowadzących społeczny tryb życia, jest bowiem zarazem społeczne i kulturowe. Wprawdzie w obrębie rodziny Hominidae życie spo¬łeczne jest historycznie wcześniejsze od kultury, ale dopiero pojawienie się kultury pozwoliło określić jej przedstawiciela jako człowieka. Kultura zatem, a nie życie społeczne, ma znaczenie definicyjne przy określaniu gatunku, a na¬wet rodzaju ludzkiego. Oczywiście życie społeczne człowieka jest ściśle zwią¬zane z kulturą, gdyż opiera się na normach przekazywanych nie na drodze biologicznej, ale w sposób społeczny. Takie normy regulują stosunki między jednostkami a grupami, organizują hierarchię społeczną, zakres funkcji, są efektem socjalizacji, określanej czasem mianem enkulturacji, czyli wpajania kultury. Proces wchodzenia w życie społeczne jest u człowieka zarazem proce¬sem wchodzenia w kulturę. Uczenie się funkcjonowania w społeczeństwie jest równocześnie uczeniem się kultury. Socjologię i antropologię można sensow¬nie rozróżnić w płaszczyźnie przedmiotowej tylko o tyle, o ile aspekt społecz¬ny życia ludzkiego można odróżnić od jego aspektu kulturowego. Niektórzy badacze, tak jak na przykład Siegfried F. Nadel (1953: 91), traktują to, co kul¬turowe i to, co społeczne jako dwa wymiary opisu tej samej rzeczywistości. 3.5. Antropologia historyczna Interesującym działem antropologii kulturowej, który rozwinął się głów¬nie we Francji i zaowocował serią niezwykle cennych badań, jest antropologia historyczna. Jej istota polega na zastosowaniu podejścia charakterystycznego dla antropologii do materiału, z którego korzysta historyk. "Wzór nauki o spo¬łeczeństwie egzotycznym, przedpiśmiennym i o prostej strukturze zostaje tu zastosowany do badania dawnych społeczeństw o skomplikowanej strukturze społecznej i zaawansowanej organizacji politycznej. Analizuje się więc systemy wartości, modele rodziny, kategorie moralne czy wzory estetyczne (na przy¬kład percepcja i porządkowanie kolorów) w dawnych okresach rozwoju cywi¬lizacji europejskiej. Powstają w ten sposób prace dotyczące zarówno euro¬pejskiego kręgu kulturowego, jak i pozaeuropejskich społeczeństw cywilizo¬wanych, takich jak na przykład cywilizacja starożytnych Chin. To połączenie materiałów historycznych z problematyką i metodami antropologii dało w efekcie wartościowy kierunek badań, których realizatorzy skupili się wokół czasopisma „Uannee sociologiąue". Na marginesie trzeba tu zaznaczyć, że humanistykę francuską już w najwcześniejszym okresie rozwoju naukowej myśli antropologicznej charakteryzowało wzajemne czerpanie inspiracji przez antropologię, socjologię i historię. Poza tym w obrębie antropologii, wraz z gromadzeniem się wiedzy o różnych działach kultury, rośnie liczba podziałów wewnętrznych związa¬nych z badaną sferą kultury. Tak, na przykład, powstała antropologia religio¬znawcza, studia nad mitologią, nad literaturą ustną, językoznawstwo ludów pierwotnych, antropologia polityczna czy gospodarcza. |